Nowe aspekty. Uwagi na marginesie pracy B. Baranowskiego (Fragmenty)

Tematyka czarowska w historiografii polskiej ciągle jeszcze jest obszarem mało zbadanym, choć polowanie na czarownice stało się przedmiotem rozważań historycznych w czasach, gdy w Europie płonęły jeszcze stosy nieszczęsnych wspólniczek szatana. Nowe trendy, które pojawiły się w zachodniej literaturze przedmiotu w latach sześćdziesiątych, po zastosowaniu w badaniach historycznych metod socjologicznych, antropologicznych i etnograficznych, a które zaowocowały wieloma interesującymi pracami nie znalazły w Polsce naśladowców.

Jedyne szersze opracowanie zagadnień czarowskich, jakie pojawiło się na gruncie polskim i na które do dziś powołują się publikacje zachodnie to Procesy czarownic w Polsce w XVII i XVIII wieku (1952) Bohdana Baranowskiego (...)

Jakkolwiek Procesy czarownic pozwoliły poznać wiele nie znanych wcześniej zagadnień, związanych z szaleństwem czarownic w Polsce, praca B. Baranowskiego ma wiele braków. Poważne zastrzeżenia wzbudza fakt, iż przedmiotem zainteresowań autora były tylko te ziemie dawnej Rzeczpospolitej, które znalazły się po wojnie w granicach PRL. Konsekwencją tego kroku było wyłączenie z jego kręgu zainteresowań wschodnich ziem Korony, należących przecież do obszaru polskiej jurysdykcji. Niepokój budzi także dobór źródeł, choć spowodowany po części stanem zachowania naszych archiwaliów. Materiały archiwalne, które autor wziął pod uwagę przy wysnuwaniu wniosków ogólnych, dotyczących całego kraju, pochodziły z części zaledwie Wielkopolski, to jest: województwa łęczyckiego, sieradzkiego, kaliskiego i ziemi wieluńskiej.

Najwięcej jednak wątpliwości wzbudza sposób wykorzystania źródeł, który, w mniemaniu naszym, poważnie zniekształca obraz zjawiska. Razi niedbałość w sporządzaniu przypisów. Niepokoi fakt, iż autor szukając przyczyn polowania na czarownice, skupił się na omówieniu stosunków społeczno-gospodarczych, akcentowaniu walki klas oraz nadmiernym, ja się wydaje, eksponowaniu roli Kościoła w rozpętaniu nagonki na wspólniczki szatana. Nie dość szczegółowo przedstawił otoczkę intelektualną i kulturową polowania (...)

Obraz polowania na czarownice, naszkicowany w pracy B. Baranowskiego, przedstawia Polaków epoki wczesnonowożytnej jako istoty ogarnięte szałem czarownic, dążące za wszelką cenę do ich eksterminacji. Tak jednostronna prezentacja problemu wydaje się jednak w świetle źródeł nie uzasadniona. B. Baranowski w swej analizie problemu pomija tak zwane sprawy o niesłuszny zarzut czarowstwa.

Autor Procesów czarownic ustosunkowując się do nich, ogranicza się jedynie do kilku zdawkowych uwag. Wspomina, że w źródłach z XVII i XVIII wieku można spotkać dwojakiego rodzaju procesy o czary, tak zwane właściwe procesy czarownic (tzn. sprawy o maleficium) oraz, o wiele częstsze, sprawy o niesłuszny zarzut czarowstwa (tj. o zniesławienie) (...) Tego rodzaju sprawy zyskiwały w epoce zazwyczaj miano spraw o zadanie słów niepoczciwych, ewentualnie dyfamacji. Można by więc nazwać je sprawami o zniesławienie, złorzeczenie, oszczerstwo, obrazę honoru albo po prostu sprawami o naruszenie godności osobistej.

Lektura pracy B. Baranowskiego pozwala domniemywać, że Rzeczpospolita było jednym z przodujących w Europie obszarów walki z czarownicami. Odnosi się wręcz wrażenie, że celem autora było udowodnienie tezy, iż procesy o czary nie należały w Polsce do rzadkości. B. Baranowski uważał, mianowicie, że na terenach polskich zginęło wskutek wyroków sądowych dziesięć tysięcy czarownic. Niebagatelna to liczba – jak słusznie zauważa B. P. Levack – gdyby przyjąć za rzeczywistą chociaż jej połowę, to byłaby ona większa niż liczba egzekucji wykonanych na Wyspach Brytyjskich (przewyższających Polskę pod względem liczby mieszkańców) oraz krajach skandynawskich łącznie. Co więcej B. Baranowski twierdzi, że dziewięćdziesiąt procent polskich procesów czarownic zakończyło się wyrokami śmierci.

Tak wysoki wskaźnik wyroków śmiertelnych jest raczej wypadkową wewnętrznych przekonań i odczuć autora, który uważał ówczesnych sędziów za krwiożercze indywidua, których jedynym celem była eksterminacja oskarżonych niż efektem rzetelnych obliczeń. Podkreślenia godzien jest również fakt, że B. Baranowski uwzględnił w swojej statystyce wyłącznie sprawy o maleficium, w których oskarżyciel doznał jakiejś szkody od osoby posądzonej o uprawianie czarów i domagał się wymierzenia jej sprawiedliwości (...) nie zwrócił zaś – jak wspomniano wyżej – należytej uwagi na związane z problematyką czarowską sprawy o złorzeczenie czy zniesławienie.

Nie jest to błahe uchybienie. Liczba tych spraw jest o wiele większa niż liczba właściwych procesów o czary, a ich pominięcie w opracowaniu B. Baranowskiego zaciemnia obraz omawianego tu zjawiska. Optyka problemu gwałtownie się zmienia jeśli uświadomimy sobie, że bardzo wiele osób nie obawiało się pójść do sądu i wyznać publicznie, że jest obiektem pomówień o czary. Ludzie, którym rzucano w twarz obelgi, niedwuznacznie sugerujące kontakt ze Złym, przekonani o swoich racjach dochodzili sprawiedliwości, choć czarowstwo było przestępstwem obwarowanym karą śmierci. Wierzyli, że przejmujący strach, który wzbudzały potęgi piekielne nagle nie ogarnie sędziów. Wierzyli, że prawo i sprawiedliwość nie pozwoli w sposób nieuzasadniony zgotować im stosu.

Przeprowadzenie nowych obliczeń jest konieczne nie tylko po to, aby poznać wiarygodną liczbę spalonych czarownic, ale przede wszystkim po to, aby ustalić stopień zainteresowania społeczeństwa staropolskiego uzyskaniem wyroku skazującego dla domniemanej czarownicy, doprowadzonej przed sąd. Zastanawia jednak fakt, czy w warunkach polskich można stworzyć jakąkolwiek statystykę wyroków śmierci czarownic.

Wyżej sygnalizowano już fatalny stan zachowania źródeł. Obok dramatycznych losów politycznych naszego kraju przyczynili się do tego w stopniu niemałym sami pisarze sądowi. Zdarzało się, że z ksiąg miejskich wycinano karty na oblaty. Ławnicy nie przejawiali także większej dbałości o zachowanie czarnych ksiąg kryminalnych, które pozbawione wpisów potwierdzających prawa własności szybko traciły aktualność i ulegały zniszczeniu. Wedle wszelkiego prawdopodobieństwa większość spraw o czary była wpisywana właśnie w księgi tego rodzaju (...)

Ustalenie wiarygodnej liczby ofiar polowania na czarownice utrudnia także typ zapisu sądowego, stosowany przez ówczesnych. Wyrok, jaki zapadał w sprawie był często pomijany milczeniem. Mieszkańcy dawnej Rzeczpospolitej bardzo często zadowalali się jedynie złożeniem w sądzie tak zwanej protestacji przeciw niegodziwemu postępowaniu. Skrzętnie dopilnowywali, aby pisarz dokładnie opisał przedmiot sprawy, lecz w przeciwieństwie do nas, nie przywiązywali większej wagi do zapisu w księgach sądowych końcowego wyniku rozprawy.

W warunkach polskich nie jest możliwe ustalenie wiarygodnej liczby ofiar polowania na czarownice. Charakter oraz stan zachowanych źródeł nie pozwala na precyzyjne przedstawienie procesów czarownic w kategoriach kwantytatywnych, do których nawykły jest człowiek XX wieku (...) jedynym wiarygodnym sposobem, choć niesłychanie mozolnym i pracochłonnym, określenia rozmiarów polowania na czarownice jest policzenie ogółu spraw wpisanych w księgi sądowe z analizowanego obszaru, a następnie wyodrębnienie spośród nich właściwych procesów o czary oraz spraw o zniesławienie (tzw. Sprawy o niesłuszny zarzut czarowstwa) (...)

Rzecz jasna, otrzymane wyniki nie byłyby wolne od błędu. Ustalenie liczby ofiar polowania na czarownice na terenach dawnej Rzeczypospolitej jest chodzeniem po bardzo grzęskim gruncie. Wyniki te byłyby jednak daleko bardziej wiarygodne niż obliczenia B. Baranowskiego, które są bardziej wyrazem pobożnych życzeń autora niż odwzorowaniem obrazu zjawiska, który zachował się w źródłach.