Bycie ludźmi, ocalenie, aby użyć określenia, które nie odnosi się wyłącznie do religii, ocalenie naszego człowieczeństwa zawsze stanowi ostateczne kryterium, wyraźnie lub domyślnie, cokolwiek czynimy: nawet kiedy postępujemy niewłaściwie, postępujemy tak, aby ocalić nasze człowieczeństwo, aby bardziej cieszyć się naszym człowieczeństwem, ze złudzeniem, że bardziej potwierdzamy nasze człowieczeństwo. Ono stanowi kryterium na podstawie którego odczuwamy i osądzamy wszystko. Nasze człowieczeństwo! Moglibyśmy zastosować również inne określenie: bycie bardziej szczęśliwymi! Ocalenie człowieczeństwa oznacza zrealizowanie go, i tę doskonałość (ponieważ „realizzare” - zrealizować, w języku łacińskim wyraża słowo - perficere - tłumaczone jako „perfezione”, perfekcja, doskonałość), z psychologicznego punktu widzenia, nazywa się „szczęściem” lub „satysfakcją”, co jest synonimem doskonałości, a przez to szczęścia. Pragnienie szczęścia, potwierdzenie siebie przez całkowite spełnienie swojego człowieczeństwa dla jednej osoby będzie kryterium wybierania filmu, natomiast dla innej angażowania się w określoną pracę, której poświęci energię i czas, wybierania dziewczyny w celu założenia rodziny, przyjęcia lub nie dzieci. Kryterium jest jedno, a stanowi je nasze człowieczeństwo, tak, jak je w danej chwili przeżywamy. Człowieczeństwo niespełnione i przynaglające do jego zrealizowania.

W naszej epoce została doprowadzona jakby do skrajnych konsekwencji pewna, mogąca się pojawić dwuznaczność odnośnie koncepcji i sposobu odczuwania człowieczeństwa. Niejasne jest mianowicie czy człowieczeństwo, nasze człowieczeństwo, potrafimy tworzyć, całkowicie zrealizować, my sami, czy też istnieje coś innego, co mogłoby je ocalić, coś większego niż ono, co może je spełnić. Tę istniejącą zawsze alternatywę, można tłumaczyć posługując się słowem „przynależność” rozważanym w ubiegłym roku podczas szkoły wspólnoty: czy człowiek przynależy do siebie samego, czy przynależy do czegoś innego. Dziś, roszcząc sobie prawo przynależności do siebie samego, próbuje on tworzyć wizję człowieka i świata, w której człowieczeństwo zostałoby zrealizowane jako dzieło jego rąk. Jest jednak nieuchronnym, że wychodząc od określonego punktu widzenia, nie uniknie w takim dążeniu stronniczości, co można też nazwać ideologią.

Znajdujemy się w momencie, w ktĂłrym mamy do czynienia z ostatecznymi następstwami tej dwuznaczności. Pierwszy czynnik ukazanej alternatywy, doprowadził do ostatecznych konsekwencji, dał pole działania wszelkim ideologiom. Ĺťyjemy jednak w czasie upadania ideologii: właśnie tam, dokąd dążyło ich rozjątrzone potwierdzanie człowieczeństwa, jak w '68 roku, otworzyła się przepaść, w ktĂłrej wszystko zatonęło. Wielkie bunty powoli stały się ponownie poparciem „stabilizacji", partii władzy. Ten wybĂłr ma jednak jeszcze jedno następstwo. Upadają ideologie, z ich roszczeniem rozwiązania niesprawiedliwości, w ktĂłrych człowiek Ĺźyje. No dobrze, ale jednak trzeba Ĺźyć, a nie moĹźna Ĺźyć w chaosie! Zatem, ten, kto ma w rękach władzę, jest przede wszystkim zainteresowany, aby nie było zamieszania, tak, by zająć na szachownicy odpowiednie miejsce. W ten sposĂłb, aby powiedzieć zwięźle, człowiek współczesny, człowiek władzy we wszystkich dziedzinach i wszelkich znaczeniach, dla zachowania przyzwoitości nie będę ich wyszczegĂłlniał, chce dokonać nowego stworzenia. Chce tworzyć pewien rodzaj człowieka - poprzez wychowanie, ktĂłre moĹźe być zastosowane wobec czterdziestolatkĂłw i pięćdziesięciolatkĂłw, wychowanie łomotem mas-mediĂłw, zakazami oraz ustalanymi i tworzonymi przez mentalność wspĂłlną tabu -, chce wytworzyć pewien rodzaj człowieka, ktĂłry byłby w rzeczywistości świata jak śrubka lub mechaniczna błahostka w rękach posługującego się nią robotnika. W tym znaczeniu, jako wyznaczniki porządku, zostają przyjęte jedne definicje określonych wartości, z wykluczeniem innych. „Jak jednak zachować porządek, jeĹźeli jesteśmy zbyt liczni!"; dlatego trzeba znacznie zmniejszyć ilość, a zatem zostaje ośmieszony ten, kto ma wiele dzieci, a kto ich nie chce jest z niewzruszonym sumieniem, spokojny, poniewaĹź odpowiada  narzucanemu przez dominującą mentalność modelowi człowieka. W taki sposĂłb ktoś, kto o wartościach Ĺźycia nie myśli zgodnie z mentalnością władzy jest niebezpiecznym marzycielem, albo jeszcze lepiej psychopatą. W Rosji było to realizowane dosłownie: człowiek szczerze religijny powinien, albo mĂłgł znaleźć się w zakładzie psychiatrycznym, poniewaĹź z całą oczywistością był poza normą, poza mentalnością uznawaną za normalną, był nienormalny i trzeba było doprowadzić go do uznania normy.

Wszystkie wartości współczesnej epoki, naszej epoki, w formie potwierdzanej przez władzę, która je kształtuje, tak, że nawet tego nie spostrzegamy (co jest oczywiste, jeżeli nie ma raju, jeżeli istnieje tylko to, czego dotykamy i widzimy), możemy objąć jednym słowem: dobrobyt, dobrobyt na tym świecie. Wszystko musi służyć dobrobytowi. Jako następstwo pojawia się słowo „konsumizm", ale wszystko musi służyć dobrobytowi, wszystko jest obliczone na osiągnięcie dobrobytu. Lepiej, że istnieje dwudziestu pięciu ludzi w dobrobycie, rozkoszując się życiem, niż dwustu pięćdziesięciu bez obfitości! To bardziej logiczne, bardziej rozumne! Takim sposobem, stosując biogenetykę, usiłujemy wkraczać również w sferę, gdzie człowiek się rodzi i próbujemy przy użyciu przyjętych metod stworzyć człowieka, który miałby określony i ograniczony zakres pragnień, aby był skonstruowany tak, by można było dobrze nim rządzić! Władza dąży dziś do zrealizowania tego, co wiele lat temu wyobrażał sobie pisarz Huxley w powieści Najlepszy ze światów.

Jakkolwiek, ostatnią alternatywą wobec ludzkiej godności, odczuwanej przez każdą matkę, przez każdą normalną osobę, i zawsze wywyższanej przez wszystkie religie świata, ostatnim krokiem alternatywy wobec godności człowieka jest właśnie to, że ideałem, do którego można dążyć jest świat precyzyjnie określony w jego liczbowym porządku. Świat ludzki określony w jego aspiracjach, ale w sposób taki, aby wszyscy mogli żyć „zadowoleni" i „zaspokojeni". Należy zapobiec powstaniu lub wyeliminować wszystko, co nie wchodzi w zakres tego przewidzianego procesu. Co stanie się w takiej sytuacji ze starcami? Co stanie się z tymi, którzy odbiegają od normy? Uniemożliwi się im przyjście na świat lub zlikwiduje, jeżeli już są na świecie. I jest oczywiste, że każda obecność mająca zastrzeżenia lub powodująca „nieporządek" zostanie zmuszona do milczenia. Ponieważ, jak rządzić precyzyjnie tymi wszystkimi sfałszowanymi mechanizmami, które muszą traktować człowieka jak diament lub drogocenny kamień, czy też jak atom lub neutron, bez spokoju? Dlatego potrzeba równowagi, potrzeba „pokoju" - i to jest słowo streszczające wszystko. Potrzeba pokoju!

Ale z drugiej strony jest dziwne „prawo kary odwetu", powiedziałby ojciec Dante, przez które naprzeciw tej w najwyższym stopniu obrzydliwej autonomii, do jakiej człowiek dąży wobec własnego i innych człowieczeństwa - w jej imię władza może zabijać i usuwać wszystko, cokolwiek znajdzie się na drodze ustalanego przez nią porządku -, wyłania się coś innego.

Wiele lat temu, kiedy otwarcie toczyła się kampania przeciwko Hitlerowi i nazizmowi - i mĂłwiło się, Ĺźe „teoria”, ktĂłra doprowadziła do wymordowania tak wielu ĹťydĂłw, gdyĹź stosowała ukazane wcześniej idee, jest nieludzka; faktycznie nazizm wyprzedził wszystkie te idee, jeĹźeli bowiem dobro-byt świata utoĹźsamia się z krwią rasy niemieckiej, wszystko, co nie moĹźe być zasymilowane z krwią rasy niemieckiej musi zostać wyeliminowane -, właśnie w tym czasie na łamach Corriere della Sera ukazał się zajmujący cztery i pół kolumny tekst napisany przez brata wspomnianego wcześniej pisarza Huxleya, w ktĂłrym po wystąpieniu z oskarĹźeniem Hitlera napisał on: „Potrzeba, właśnie dla uniknięcia HitlerĂłw i wszystkich Auschwitz tego świata, abyśmy znaleĹşli system genetyczny pozwalający rodzić się ludziom, w taki sposĂłb, by wszystkie ich defekty mogły być usunięte przed urodzeniem. Genetyka, jako nauka, jest w stanie do tego dojść, i tak będziemy mieli rasę doskonałą". To znaczy, Ĺźe Huxley zwalczając pana Hitlera, zastosował iden­tyczny system, tylko Ĺźe dla Hitlera ideą dyskryminującą była krew rasy niemieckiej, zaś dla Huxleya doskonała rasa uzy­skana za pomocą nauki. Nauki, czyli narzędzia stosowanego przez określonych ludzi, określone prądy myślowe, poniewaĹź nauka, rĂłwnieĹź ona, podobnie jak polityka, jest podzielona na wiele prądĂłw.

Zatem, w tym momencie najwyĹźszego obłędu, gdy ideał człowieczeństwa zdaje się niemal niszczyć człowieka dla stworzenia bytu innego rodzaju, właśnie w tym czasie, z więk­szą niĹź kiedykolwiek mocą, jako „prawo kary odwetu”, ujaw­nia się świadomość religijna. Nigdy zmysł religijny nie był tak odwaĹźnie obecny, czyniąc niespokojnym człowieka nie­zaleĹźnie od rasy i wieku. Nigdy nie był on tak Ĺźywy jak dziś: niewyraĹşny, bezładny, strasznie skonsternowany, ale nigdy tak silnie obecny w ludzkim duchu jak dziś.

Ale co rozumiemy przez świadomość religijną, zmysł religijny? Repetita iuvant. Zmysł religijny jest niemoĹźliwą do zredukowania cechą ludzkiego serca, ostatecznej natu­ry człowieka, sprawiającą, Ĺźe nikt nie moĹźe być usatysfak­cjonowany, udoskonalony, spełniony przez nic, cokolwiek dałbyś mu lub ofiarował - zawsze będzie to tylko chwilo­we złudzenie. Człowiek ma coś, czego nie jest w stanie „do­pasować”, nie jest w stanie być zrealizowanym, poniewaĹź jest relacją z czymś nieskończonym. MoĹźemy to nazywać jak chcemy, historia religii uĹźywa określenia BĂłg, ale czło­wiek w swojej naturze jest relacją z czymś niewspółmiernym sobie. Jakąkolwiek rzecz człowiek pochwyci, podczas gdy ją przytula, ona mu mĂłwi: „Żegnaj!” - zauwaĹźa poeta Clemente Rebora - i to tym bardziej im bardziej ją ściska. Jak gdyby miał jakieś dziwne przeznaczenia. Przez to właśnie stały się modne ucieczki we wszystkie nurty mistyki hinduskiej, wschodniej, i powstają setki, a nawet tysiące sekt religij­nych. Dzieje się tak z powodu właściwej ludzkiemu sercu świadomości, z powodu nie dającego się uciszyć niepokoju, będącego znakiem przeznaczenia większego niĹź wszelkie pro­jekty stworzone przez samego człowieka. Dlatego zmysł reli­gijny budzi się właśnie wĂłwczas gdy człowiek jest dławiony przez władzę (nie cynicznie, uĹźywając metody cynizmu, ale dla sprawienia aby „miało się dobrze”, „aby miało się lepiej” człowieczeństwo). Właśnie w tej chwili człowiek, czując wrze­nie serca, nie wie gdzie się schronić, nie umie odczytać tego niepokoju, nie umie zidentyfikować treści celu, mety, do ktĂł­rej jest pchany, czemu słuĹźy to wszystko.

Zatem przypomnijmy sobie teraz stwierdzenie Jana z jego Ewangelii: „Boga nikt nie widział”, przeznaczenia człowie­ka - i chociaĹź jest to określenie niejasne, nie istnieją Ĺźadne inne słowa ujmujące lepiej, z większą oczywistością isto­tę sprawy -, przeznaczenia człowieka nikt nigdy nie widział. „Jednorodzony Syn BoĹźy o nim pouczył”: to przeznacze­nie stało się jednym z nas. Przeznaczenie, dla ktĂłrego jest uczyniony człowiek, jego serce, z powodu ktĂłrego kobieta nie wystarczy mężczyĹşnie i mężczyzna nie wystarczy kobie­cie, matka nie wystarczy dziecku i dziecko matce, pieniądze nie wystarczą temu, kto zabiegając o nie będzie miał wiele, i nie wystarczy władza komuś, kto moĹźe znajdzie się na szczy­cie piramidy, to przeznaczenie stało się jednym z nas. Kto z was był w Ziemi Świętej z pewnością wie jak wielkie i nie­porĂłwnywalne z niczym wraĹźenie wywiera chwila, kiedy znaj­dując się przed pozostałościami domu czy groty, gdzie pięt­nastoletnia Maria otrzymała przez anioła zwiastowanie (i im bardziej postępują prace wykopaliskowe i naukowe bada­nia, tym bardziej potwierdzana jest tradycja, aĹź do najmniej­szych szczegółów), czyta się na kawałku muru, z przenikają­cym kręgosłup dreszczem: „Verbum caro hic factum est”, „Tu Słowo stało się ciałem”. Słowo czyli to, z powodu czego zosta­Ĺ‚o uczynione serce, przez co matka rodzi dziecko, dla czego warto Ĺźyć, a Ĺźadne Ĺźycie, najbardziej nieszczęśliwe, nie jest bezcelowe. KaĹźde Ĺźycie jest warte aby być przeĹźytym, ponie­waĹź kaĹźda istota ludzka przychodząca na świat jest relacją z nieskończonością, jest relacją z Człowiekiem, ktĂłry stał się ziarnem w łonie owej małej kobiety. Kto rozpoznaje dopie­ro co wrzucone w ziemię ziamo? Nikt. Miesza się z ziemią. Kto wie, jak to się dzieje, Ĺźe z czasem wyrasta ogromna rośli­na! Ktoś będąc tam, przed ścianą, gdzie Matka BoĹźa przeĹźyła zwiastowanie - niedaleko od domu JĂłzefa, z siedmioma rytu­alnymi schodami wejściowymi, prowadzącymi do warszta­tu -, przed tym zachowanym fragmentem ściany, czy kawał­kiem skały, zostaje przeniknięty przez jeszcze większy dreszcz i mĂłwi: „Ale popatrz, wszystko zrodziło się z tego ziarna, jak z ziarna wrzuconego w ziemię, ktĂłrego się nie rozpoznaje. Ale kto by to pomyślał?”. Pamiętacie Hymn do Maryi Aleksandra Manzoniego? Kto by mĂłgł to pomyśleć? Kto mĂłgł pomyśleć o tej dziewczynie, ktĂłra przeszła pieszo ponad sto kilome­trĂłw przez pustynne, skaliste gĂłry, aby odwiedzić swoją krew­ną ElĹźbietę. W owym tajemniczym momencie dowiedzia­Ĺ‚a się bowiem, Ĺźe rĂłwnieĹź ona, mimo swojej starości, spo­dziewa się dziecka i spotykając ją zawołała, powtarzając zda­nia z Biblii: „Błogosławić mnie będą odtąd wszystkie poko­lenia”. My, dziś wieczĂłr, wciąż jeszcze realizujemy to pro­roctwo! Z niczego - to jest największe wraĹźenie jakie pozo­stawiła we mnie podróş do Ziemi Świętej -, z niczego, wła­Ĺ›nie z niczego, jak ziarno rośliny wewnątrz ziemi jest niczym, z niczego powstała wielka rzecz, ktĂłra okryła świat, zgodnie z zawartą w Ewangelii przypowieścią. Nie tylko rozszerzyła się na cały świat, ale jest ciągłym wyzwaniem: „Bramy pie­kielne jej nie przemogą”. Ale jaka potęga tego świata śmiała­by wyzwać czas historii mĂłwiąc: „Jeśli historia trwałaby dwa miliardy lat, a ja mniej, nie byłabym juĹź prawdziwa, rzucam wyzwanie tym dwĂłm miliardom lat”? Taka jest świadomość Kościoła, mistycznego ciała Chrystusa. I faktycznie, w tym ciele jest obecne Słowo, ktĂłre stało się ciałem: On jest tu, jest tu, jak pierwszego dnia.

Jak to, jest tu? Dotykamy w ten sposĂłb czegoś, co wzbudza nasz najgłębszy entuzjazm, niezaleĹźnie ile mamy lat, dotyka­my tego, co nas jednoczy bardziej niĹź wszelkie więzy krwi, dotykamy tego, co daje nadzieję (iluĹź widzieliśmy umiera­jących z tą nadzieją, dających nam znak, jakiego nie zdoła wyrazić Ĺźadne słowo!). On jest tu jak pierwszego dnia, w nas, pośrĂłd nas. PoniewaĹź to jest metoda poprzez ktĂłrą ten Człowiek, BĂłg, ktĂłry stał się ciałem, rozszerza się w czasie i przestrzeni, stając się obecnym w kaĹźdym momencie czasu i przestrzeni. Poprzez ludzi, ktĂłrych Ojciec daje w Jego ręce, lub ktĂłrych On wybiera - człowiek ochrzczony, człowiek wezwany, my wszyscy. W naszym towarzystwie i w naszej jedności twa i działa Jego obecność, tak, jak było pierwsze­go dnia. Jest obecny, jak pierwszego dnia i działa, jak pierw­szego dnia, jak u szczytu Swojego objawienia. Działa pośrĂłd nas, przemienia pośrĂłd nas, zmienia, dokonuje prawdziwego cudu sprawiając, Ĺźe człowiek staje się bardziej człowiekiem. Największym dziełem Jego obecności jest braterskie człowie­czeństwo, piękno czystości Ĺźycia, blask zdolności do ubĂłstwa. UbĂłstwa polegającego nie na tym, by nie posiadać pieniędzy, ale na umiejętności wykorzystywania ich w słuĹźbie temu, co w nas największe, dobru, aczkolwiek prowizorycznemu, czło­wieczeństwu w drodze.

PoniewaĹź człowieczeństwo jest w drodze. To jest coś czym Ĺźadna ideologia i dominująca w naszej epoce władza nie potrafi nawet pomyśleć: jesteśmy człowieczeństwem w drodze ku własnemu przeznaczeniu. KaĹźdy na własny rachu­nek? Nie! KaĹźdy jeden razem z drugim, kaĹźdy krok w krok z kimś drugim. I nikt nie traci juĹź tego, czego dotknął i objął: „RĂłwnieĹź włosy na waszej głowie są policzone i nie będzie stracone Ĺźadne powiedziane Ĺźartem słowo”.

Zatem musimy odnowić się w odpowiedzialności jaka nam przypada. Nikt z nas nie moĹźe się jej pozbyć, poniewaĹź moje i twoje Ĺźycie mają taką samą godność. Godność nie wyni­ka z tego, co czynisz, nie zaleĹźy od wykonywanego zawodu czy roli jaką spełniasz w społeczeństwie, ale bierze się z tego wielkiego „reprezentowania” tajemnicy Chrystusa, do ktĂłre­go zostałeś powołany. Inni odpowiadają Bogu w odmienny sposĂłb. My nie moĹźemy odpowiedzieć inaczej niĹź poprzez przyjęcie faktu, Ĺźe On nas wybrał, poprzez powołanie chrze­Ĺ›cijańskie, ktĂłre nam dał i ktĂłre powinno ogarnąć wszystko. W tej sytuacji wszystko staje się waĹźne, od profesji po ojco­stwo i macierzyństwo, wspĂłlnotę, przyjaźń, naukę, pracę, wolny czas, odpoczynek. Wszystko staje się poĹźyteczne i waĹźne, jeśli jest objęte przez głęboką, wyraĹşną świadomość powołania chrześcijańskiego, ktĂłre otrzymaliśmy.

Podejmując na nowo treści tegorocznej Szkoły wspĂłlno­ty, Ĺźyjąc nimi, coraz bardziej będziemy spostrzegali wielkie zadania, jakie mamy wobec innych ludzi, jakie nasza wspĂłl­nota ma wobec całego rodzaju ludzkiego, wobec całego spo­Ĺ‚eczeństwa.

Pierwszym zadaniem jest sprawienie, aby Chrystus był obec­ny w kaĹźdym kręgu, w kaĹźdym środowisku, w kaĹźdej ludzkiej rzeczywistości. Uczynić Chrystusa obecnym poprzez świa­domość siebie określoną pamięcią o Nim, poprzez najwyĹź­szy przykład, niemoĹźliwy dla ludzi cud jedności między oso­bami, ktĂłre byłyby sobie obce - poniewaĹź dla pozostawione­go samotnie człowieka prawdziwa jedność, rĂłwnieĹź między mężczyzną i kobietą, jest niemoĹźliwa.

Pierwszą odpowiedzialnością jest sprawianie, aby Chrystus był wszędzie obecny. JeĹźeli w jakimś kręgu, w jakimś środowisku jesteś sam, cała twoja osobowość, jakby prosi z tęsk­notą o pocieszające i uspokajające pojawienie się chrześcijań­skiej wspĂłlnoty. TwĂłj sposĂłb postępowania nie moĹźe wĂłw­czas nie ukazywać innym czegoś, co jest w tobie.

Na drugim miejscu, zadaniem jakie nasza wspĂłlnota ma wobec współczesnej ludzkości jest uchronienie człowieka przed despotyzmem władzy, jakiejkolwiek byłaby ona natu­ry, na jakimkolwiek poziomie się wyraĹźa, poniewaĹź człowiek jest relacją z Bogiem, z nieskończonością. Nasza wspĂłlno­ta posiada „wolność”, ktĂłra nie jest robieniem tego, co się chce lub podoba: wolność jest utrzymywaniem two­rzących nas więzi (w ten sposĂłb rozumie się wartość ojca i matki dla dziecka, ale przede wszystkim wartość Boga dla ojca i matki).

Zatem, po pierwsze, świadomość odpowiedzialności jaką mamy: czynić Chrystusa obecnym w naszym ciele, poprzez nasze świadectwo. Świadectwo jest sposobem postępowania ze świadomością siebie wypełnioną pamięcią o Nim, w świadomości jest obecna ta pamięć. Po drugie, wyzwalać człowieka z wszelkiego rodzaju despotyzmu władzy, aby władza stała się znowu tym, czym była władza Chrystusa, czyli służbą.

Za kilka dni, 27 paĹşdziernika, w AsyĹźu zostanie spełnio­ny wielki gest zaproponowany przez PapieĹźa, ktĂłry zgro­madzi przedstawicieli wszystkich religii. WyraĹşne jest naj­większe znaczenie tego gestu, a mianowicie, Ĺźe jedynie czło­wiek postrzegany w perspektywie swojego zmysłu religijnego, jedynie człowiek uchwycony w swojej istocie, to znaczy zgod­nie z naturą swojego serca, ktĂłrą jest zmysł religijny, tylko tak ujęty człowiek moĹźe być twĂłrcą pokojowych relacji, twĂłrcą pokoju. Głębokie dowartościowanie istoty serca człowieka moĹźe nastąpić w sposĂłb zadziwiający, jasny, tylko w świado­mości budzonej przez Chrystusa, tylko w świadomości chrze­Ĺ›cijańskiej. RĂłwnieĹź to jest paradoksalne. MoĹźemy zatem dodać, Ĺźe aby ratować pokĂłj, ktĂłry jest warunkiem bardziej ludzkiej wędrĂłwki, nasza wspĂłlnota musi walczyć przeciw­ko ateizmowi Ĺźycia. Ateizm moĹźe być teoretyczny, i o takim częściej się mĂłwi. Ale istnieje ateizm konkretny, Ĺźycie jako hedonizm, Ĺźycie jako „zadowolenie” - jak wspomnieliśmy wcześniej - rozszerzający się, i jak powiedział Jan Paweł II w przemĂłwieniu Ewangelizacja i ateizm, ogarniający wszyst­kie Kościoły. Walka przeciwko tej fałszywej satysfakcji czyni nas braćmi wszystkich, ktĂłrych spotykamy. Natomiast poszu­kiwanie fałszywego zadowolenia, czyli idei, proponowanej ludowi przez tych, ktĂłrzy utrzymują nad nim władzę, pozo­stawia samotnymi i egoistycznymi jak psy. Ateizm praktycz­ny, ateizm codzienny jest egoizmem zamykającym nas coraz bardziej w strasznej samotności.

Po określeniu głównych, według mnie, cech czasu, w ktĂł­rym Ĺźyjemy, i kaĹźdego innego, po oĹźywieniu w świadomości nadzwyczajnego, trudnego, wielkiego, ogromnego, ale deli­katnego obowiązku jaki mamy, obowiązku bycia „pretek­stem” dla obecności Chrystusa; po określeniu naszych zadań, potrĂłjnego zadania, ktĂłre do nas naleĹźy (czynić obecnym Chrystusa, wyzwalać człowieka z niewoli władzy do wolności w relacji z przeznaczeniem, usuwać z naszego Ĺźycia praktycz­ny ateizm), pozwolę sobie zakończyć zdaniem Jana Pawła II, wziętym z przemĂłwienia wygłoszonego do emigrantĂłw pol­skich w Niemczech: „Jedynie ludzie święci (dla chrześcijań­stwa, jak dla Biblii, świętym jest ten, kto rozpoznaje Boga obecnego, Boga, ktĂłry stał się obecnym w jego Ĺźyciu, Boga Przymierza) są zdolni do budowania trwałych mostĂłw mię­dzy narodami, poniewaĹź tylko święci opierają swoją działal­ność na miłości. Jeśli miejsce wierzących i świętych zajmu­ją ludzie bez Boga, wtedy egoizm i nienawiść stają się pra­wem, jak poświadcza historia współżycia między narodami niemieckim i polskim”.